Przejdź do głównej treści

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Nauki humanistyczne i społeczne

Nawigacja okruszkowa Nawigacja okruszkowa

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Reakcje społeczeństwa rosyjskiego na inwazję Rosji na Ukrainę

Reakcje społeczeństwa rosyjskiego na inwazję Rosji na Ukrainę

Zapraszamy do lektury analizy dr. hab. Andrzeja Dudka kierownika Zakładu Antropologii Kultury Rosyjskiej UJ, o reakcji różnych środowisk w Rosji (artystycznych, naukowych, religijnych, biznesowych) na agresję Rosji na Ukrainę w przeciągu ostatnich dwóch miesięcy.

W czasie trwania rosyjskiej inwazji na Ukrainę poparcie dla działań władz rosyjskich, według sondażu „Centrum Lewady” (ośrodka zaliczonego przez władze państwowe do grupy tzw. „obcych agentów”), wzrosło o 12 punktów (wg danych z 31 marca wynosi 83%)1. Jak się wydaje, jest to skutek wpływu oficjalnych mediów rosyjskich (zwłaszcza telewizji), które dla większości społeczeństwa rosyjskiego stanowią jedyne wiarygodne źródło wiedzy o świecie. Chęć pozostawania w tworzonej przez propagandę „bańce informacyjnej” i niechęć do konfrontowania wiarygodności informacji otrzymywanych z różnych źródeł lub też wypieranie ze świadomości informacji zaburzających uspójniony przez propagandę obraz świat, jest zastanawiająca. Potencjalnie, wielu Rosjan może korzystać z źródeł internetowych. Według danych z ostatniego dnia marca - 68% respondentów codziennie korzysta z Internetu. Ten odsetek w grupie wiekowej 18-24 lata wynosi 89%, w tym - 30% badanych używa serwerów VPN, pozwalających na obejście blokad, nałożonych przez państwową cenzurę2. Na wyniki sondażu poparcia dla władz mógł też wpływać fakt, że wielu potencjalnych kandydatów na respondentów odmawiało udziału w badaniu3.

Innym powodem, związanym z wpływem oficjalnej propagandy na świadomość społeczną, może być zadziałanie mechanizmu „oblężonej twierdzy”: docierające do Rosjan informacje o sankcjach za wszczęcie wojny z Ukrainą, doświadczenie izolacji kraju i społeczeństwa w przestrzeni międzynarodowej (w różnych formach komunikacji i w różnych aspektach kontaktów gospodarczych, kulturalnych, naukowych, sportowych z krajami Zachodu) może skłaniać do utożsamiania się władzą, uruchamiać, przynajmniej u części Rosjan, społeczny potencjał mobilizacji i prorządowej aktywności, by mentalnie uporać się dysonansem poznawczym, generowanym przez oskarżenia o wszczęcie niesprawiedliwej wojny i popełniane na terenie Ukrainy zbrodnie wojenne.

Przedstawiony w sondażu wysoki procent poparcia dla władz niekoniecznie jest odzwierciedleniem skali poparcia dla agresji na Ukrainę (w propagandzie rosyjskiej nazywanej „specjalną operacją wojskową”). Wprowadzone 4 marca regulacje przewidują karę do 15 lat więzienia za rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji, szkodzących wizerunkowi armii rosyjskiej. W praktyce oznacza to, że za samo użycie niecenzuralnego słowa „wojna” grozi wspomniana drakońska kara. Nota bene, ciesząca się opinią wiarygodnego medium „Nowaja Gazieta” zaprzestała komentowania działań wojennych na Ukrainie z powodu braku możliwości używania w oficjalnej przestrzeni medialnej adekwatnych słów i określeń, oddających prawdę o wydarzeniach (ostatecznie władze zablokowały także i to medium). Do tej pory, Rosjanie, pamiętając o milionach ofiar II wojny światowej, zawsze w badaniach dawali wyraz swoim obawom przed jakąkolwiek wojną. Jest prawdopodobne, że wobec zachowania władz, mediów, resortów siłowych, reagujących drakońskimi represjami na każdy głos potępienia wojny, wielu odpowiadających na ankietowe pytanie, mimo anonimowego charakteru badania, wolało zataić swój rzeczywisty stosunek do działań armii rosyjskiej na Ukrainie. 

Protesty przeciw agresji na Ukrainę

Równocześnie, na uwagę i najwyższy szacunek zasługują podejmowane przez wielu Rosjan próby protestu przeciw wojnie: demonstracji, oświadczeń, listów protestacyjnych. Udział w tych działaniach wiąże się niebezpieczeństwem różnego rodzaju szykan ze strony władz – do aresztowania z perspektywą długoletniego wyroku włącznie. Brak w tej chwili pełnych informacji o wszystkich protestach podejmowanych przez Rosjan, choć o niektórych formach już wiadomo. Warto je odnotować. Według różnych szacunków, w ulicznych protestach od początku inwazji wzięło udział ponad 15 tysięcy osób. Wiadomo też, że różne środowiska zaangażowały się w akcje zbierania podpisów pod listami protestacyjnymi: najliczniejsza ze znanych do tej pory inicjatyw to list przygotowany przez obrońcę praw człowieka Ilję Ponomariowa. Dokument podpisany przez 1,3 mln sygnatariuszy udało się wręczyć przedstawicielom administracji prezydenta Putina. Już w pierwszych dniach wojny czasopismo „Troickij Wariant” zbierało podpisy pod listem protestacyjnym środowiska naukowego. Do 8 marca, kiedy rosyjski regulator mediów (Roskomnadzor) zablokował portal, list podpisało ponad 8200 rosyjskich uczonych, wśród których byli członkowie Rosyjskiej Akademii Nauk i wykładowcy wyższych uczelni – wielu z nich to uczeni o światowej renomie. Absolwenci, studenci i doktoranci najbardziej prestiżowego w Rosji Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego pod swoim protestem zebrali ponad 7000 podpisów. Podobny protest, przygotowany przez pracowników i studentów Uniwersytetu Petersburskiego podpisało ponad 2500 osób. Listy protestacyjne przeciw agresji na Ukrainę (oprócz wspomnianego, ogólnorosyjskiego protestu przekazanego władzom przez I. Ponomariowa) miały charakter środowiskowy - były przygotowywane i podpisywane przez ludzi reprezentujących różne grupy zawodowe. Takie głosy były zebrane m.in. przez rosyjskich prawników, lekarzy, ekonomistów, nauczycieli, dziennikarzy, samorządowców, działaczy organizacji trzeciego sektora, pisarzy, wydawców, działaczy kultury, muzyków, programistów. Opublikowanie w Internecie zestawienie znanych listów protestacyjnych, według danych z 27 lutego, obejmuje 43 pozycje4. Akcje protestacyjne przeciw rosyjskiej agresji oraz akcje pomocowe dla Ukrainy organizowane są przez rosyjskich emigrantów w państwach zachodnich. W takich działaniach biorą udział również Rosjanie przebywający w Polsce. Dymitr Pieskow - rzecznik prasowy prezydenta Rosji - przyznał 22 marca, że ok. 25% obywateli Federacji Rosyjskiej jest przeciwnych wojnie z Ukrainą5. W okresie od 4 marca do 22 kwietnia władze rosyjskie wszczęły 1258 postępowań przeciw obywatelom oskarżanym „o dyskredytację sił zbrojnych FR”6.

Represyjne działania władz wobec wszelkich przejawów protestu przeciw wojnie często przyjmują absurdalny charakter: zatrzymywani są przez policję samotnie protestujący na ulicy, za to, że formą ich  sprzeciwu jest kartka z antywojennym cytatem z wcześniejszych przemówień Władimira Putina („Wojna pozwala łatwiej zamaskować swoje klęski w gospodarce i polityce społecznej, dzięki niej łatwiej kontynuować ograbianie swojego narodu i państwa”). Protestujący w ten sposób mieszkaniec Jekaterynburga został zatrzymany i ukarany karą 30 tys. rubli. Analogiczny protest i represja miały miejsce w Petersburgu, gdzie kara spotkała osobę trzymającą w ręku kartkę z cytatem z innego antywojennego wystąpienia Władimira Putina – z ubiegłych lat. W tym przypadku nieakceptowalny okazał się cytat: „Wojna przyniosła tyle nieszczęścia, że nie sposób to zapomnieć. Nie ma przebaczenia dla tych, którzy znowu snują agresywne plany”7. W zestawie absurdalnych reakcji policji było również aresztowanie osób, które stały na ulicy, trzymając w ręku pustą kartkę, czy też, jak w Tomsku – reprodukcję obrazu XIX-wiecznego malarza rosyjskiego Wasyla Wiereszczagina „Apoteoza wojny”8.

Obraz pt. "Apoteoza wojny"

Obecna praktyka działań represyjnych sprawiła, że nietolerowane są wszelkie akcenty antywojenne i pacyfistyczne, a samo słowo „pokój” może rodzić podejrzenie o defetystyczne postawy. W związku z tym, zbliżające się obchody 1 maja, zazwyczaj w Rosji świętowane organizowanymi pochodami, na których uczestnicy nieśli antywojenne transparenty, w zaistniałych okolicznościach stwarzają sytuację niewygodną dla władz w wymiarze propagandowym. Rzecznik prezydenta zalecił w związku z tym, by uczestnicy manifestacji pierwszomajowych uzgodnili treść pacyfistycznych haseł z władzami miejskimi9

Oprócz policyjnych prześladowań, aresztowań i innych kar nakładanych na uczestników protestów, w ciągu minionych dwóch miesięcy odnotowano także liczne przykłady nieformalnej nagonki i piętnowania protestujących w postaci działań „nieznanych sprawców”, którzy na drzwiach mieszkań umieszczali naklejki z napisem „Tu mieszka wróg ojczyzny („Здесь живет враг родины”), malowali na drzwiach znak „Z”, zostawiali na wycieraczce świńskie łby, wysypywali gnój, pod nieobecność lokatorów wyważali drzwi wejściowe10. Dymitr Muratow (redaktor naczelny „Nowej Gazety”, ubiegłoroczny laureat Pokojowej Nagrody Nobla) został pobity w pociągu i oblany czerwoną farbą. W przypadkach wspomnianych działań „nieznani sprawcy” dysponowali adresami i innymi możliwościami identyfikacji zaangażowanych w protesty, co wskazuje na współdziałanie z organami administracji państwowej. Atmosferę sprzyjającą organizowanej nagonce na przeciwników, wojny tworzą wystąpienia prezydenta i innych wysokich przedstawicieli władzy, wskazujących na istnienie wewnątrz Rosji „wrogów narodu” i na potrzebę oczyszczenia kraju z „mętów”.  Taki charakter miało przemówienie Władimira Putina wygłoszone 16 marca, w którym prezydent wskazywał na istnienie w kraju „V kolumny”, dając przy tym własne określenie tej kategorii. Według prezydenta, należą do niej ci „zdrajcy narodu”, którzy zarabiaja w Rosji, ale mentalnie przebywają na Zachodzie. „V kolumna” to ludzie o zniewolonej przez Zachód świadomości. Prezydent dodał jednak, że nie chodzi mu o tych Rosjan, którzy mają wille nad Morzem Śródziemnym lub w Miami, bądź są miłośnikami ostryg, foie gras, czy swobód obyczajowych11. Tego rodzaju zastrzeżenie, jak można przypuszczać, miało być rodzajem parasola ochronnego nad wiernymi współpracownikami i czołowymi propagandystami, którzy, jak Władimir Sołowjow, przyznali publicznie, że włoskie władze, w trybie sankcyjnym zasekwestrowały jego dwie wille nad jeziorem Como. 

W 2020 roku w rosyjskiej przestrzeni medialnej rozpoczął działalność Komitet Obrony Narodowych Interesów Rosji (Комитет защиты национальных интересов России), który przed wybuchem wojny z Ukrainą zajmował się tropieniem i publikowaniem spisów „obcych agentów”, czyli osób, które otrzymują środki finansowe z zagranicznych źródeł, a jeszcze nie zostały zarejestrowane na stworzonej przez Roskomnandzor oficjalnej liście. Po wybuchu wojny Komitet zaczął publikować w Internecie listy i wizerunki „wrogów i zdrajców narodu” (w przypadku niektórych osób, przy wymienianych nazwiskach pojawiały się określenia „tchórz” i „uciekinier”). Na liście wymieniono protestujących przeciw agresji na Ukrainę znanych pisarzy, krytyków, dziennikarzy (m.in. Borysa Akunina, Dymitra Bykowa, Władimira Szenderowicza, Dymitra Muratowa, Natalię Sindiejewą), artystów (m.in. Borysa Griebienszczikowa, Swietłanę Łobodę, Andrieja Makarewicza, Sofiję Rotaru), polityków (m.in. Ilię Jaszyna, Eugeniusza Rojzmana)12. 21 marca prokremlowska partia Sprawiedliwa Rosja – O Prawdę (Справедливая Россия — За правду) Siergieja Mironowa uruchomiła stronę internetową, poprzez którą można wskazywać organom władzy państwowej przykłady szkodliwej aktywności osób i instytucji – także w związku z wojną na Ukrainie. Niezależni dziennikarze określili to medium mianem „strony dla donosów”13. W czasie dwóch miesięcy trwającej wojny wielokrotnie media informowały o donosach uczniów na nauczycieli, którzy mieli odwagę mówić dzieciom prawdę o wojnie, donosach nauczycieli na dzieci, które nie przyjmowały oficjalnej wersji wydarzeń, donosach parafian na duchownych, którzy wbrew stanowisku patriarchy krytykowali wojnę. Po raz kolejny w historii Rosji donos stał się systemowym elementem organizacji życia społecznego i regulatorem relacji władzy i społeczeństwa. (Kilka razy w przeszłości donos był w Rosji traktowany jako przejaw cnoty a donosiciel stawał się wzorem wychowawczym, lansowanym przez państwo. W czasach Piotra I, w 1721 wprowadzony został „Regulamin duchowy” (nb przygotowany przez biskupa (!) Teofana Prokopowicza), który m.in. nakazywał, by duchowni łamali tajemnicę spowiedzi i donosili na policję w przypadku, gdy usłyszeli wyznanie grzesznika o zamiarze podjęcia działań przeciw carowi14. Francuski arystokrata markiz Astolphe de Custine, podróżujący po Rosji w 1839 r., pisał, że jedynym człowiekiem w Rosji, z którym można rozmawiać, nie obawiając się donosu, jest cesarz15. W czasach stalinowskich wznoszono pomniki na cześć Pawlika Morozowa, a jego imię przyjmowały liczne oddziały pionierów16). Donos stawał się nie tylko sposobem wykazania swojej prawomyślności, czujności i poparcia dla władzy, próbą zabezpieczenia się (często nieskuteczną) przed możliwym popadnięciem w niełaskę u rządzących. Wobec braku poczucia jakiegokolwiek wpływu na politykę i kreowaną przez nią rzeczywistość17, donos był realną i skuteczną formą doświadczenia osobistej mocy sprawczej – namacalnego wpływu na rzeczywistość: donosiciel, często błyskawicznie, widział reakcję władzy wobec osoby, której donos dotyczył.

Poparcie dla działań armii rosyjskiej na Ukrainie

Cerkiew

W ciągu dwóch miesięcy trwającej wojny na Ukrainie media informowały o różnych formach zarówno zorganizowanego, instytucjonalnego, jak i indywidualnego poparcia dla „specjalnej operacji wojskowej”. Wśród tych działań i wypowiedzi szczególnym echem odbiło się kazanie wygłoszone przez patriarchę Cyryla w trakcie liturgii odprawianej 6 marca – w dzień, który w kalendarzu liturgicznym jest oznaczany jako „niedziela przebaczenia” (sic!). Patriarcha wskazał, że działania armii rosyjskiej na Ukrainie to próba obrony wartości przed tymi, którzy próbują narzucić Donbasowi i Ukrainie przeprowadzanie parad gejowskich. Hierarcha stwierdził, że w tym kontekście działania armii rosyjskiej na Ukrainie „mają wymiar metafizyczny”18. Jednoznaczne poparcie Rosyjskiej Cerkwi dla działań wojennych na Ukrainie stało się powodem płynących ze świata prawosławnego poza Rosją głosów krytyki pod adresem patriarchy Cyryla. 1406 teologów prawosławnych z całego świata (wg stanu na dzień 23 kwietnia) podpisało deklarację przygotowaną na greckiej Akademii Teologicznej w Wolos19. Dokument podkreśla, że wypowiedzi i działania patriarchy Cyryla w związku z agresją Rosji na Ukrainę nie mają nic wspólnego z nauczaniem chrześcijańskim, a z punktu widzenia doktryny prawosławnej są herezją. Stanowisko RCP wobec wojny na Ukrainie zostało stanowczo skrytykowane lub do rosyjskiego patriarchy zostały skierowane mniej kategoryczne w tonie wypowiedzi, wzywające rosyjskiego hierarchę do wpłynięcia na władze rosyjskie, by zaprzestały działań wojennych. Takie wypowiedzi zostały przedstawione w oświadczeniach i listach sformułowanych przez patriarchat Konstantynopola, przez zwierzchników Kościołów prawosławnych w Finlandii, na Litwie, we Francji, w USA, w Wielkiej Brytanii i w Polsce20. Formą protestu przeciw postawie patriarchatu moskiewskiego były decyzje, aby nie wymieniać w modlitwach liturgicznych imienia patriarchy Cyryla. Takie stanowisko przyjęło 20 eparchii (diecezji) prawosławnych na Ukrainie, które podlegają jurysdykcji Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej21

Warto w tym miejscu dodać, że inwazję Rosji na Ukrainę już 25 lutego poparł także najwyższy mufti Rosji - Tałgat Tadżuddin22, a 6 marca uczynił to metropolita Kornilij – zwierzchnik rosyjskich staroobrzędowców23. Poparcie dla inwazji na Ukrainę ogłosił również Buda Badmajew – zwierzchnik buddyjskiej świątyni (dacanu) w Petersburgu, zastępca przewodniczącego Buddyjskiej Sanghi Rosji24.

Rektorzy wyższych uczelni

Próbą stworzenia przeciwwagi dla licznych, płynących ze środowisk naukowych w Rosji głosów krytyki władz z powodu agresji na Ukrainę, było stanowisko Rosyjskiego Związku Rektorów, ogłoszone 4 marca i podpisane przez ponad 260 sygnatariuszy – w tym rektorów najbardziej prestiżowych rosyjskich uczelni: Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego i Petersburskiego Uniwersytetu Państwowego, Moskiewskiego Państwowego Uniwersytetu Technicznego im. Baumana, Moskiewskiego Państwowego Uniwersytetu Medycznego im. Sieczenowa25. Wobec wspomnianego wcześniej głosu partiarchatu moskiewskiego, nie dziwi fakt, że na liście sygnatariuszy są także rektorzy prawosławnych akademii duchownych. Wśród zadań uniwersytetów, sygnatariusze wskazują na konieczność poparcia dla władz, wspierania armii prowadzącej działania wojenne, konieczność służenia Rosji. Nie ma w tej wizji ani słowa o służeniu prawdzie. W przedstawionym stanowisku uniwersytet został sprowadzony do roli jednostki administracji państwowej. W reakcji na stanowisko rosyjskich rektorów, ale także wobec napływających informacji o popełnianych przez armię rosyjską zbrodniach wojennych na Ukrainie, wiele wyższych uczelni na świecie zerwało lub zawiesiło współpracę z rosyjskimi uniwersytetami26.

Artyści, pisarze, dziennikarze, celebryci

Wielu znanych rosyjskich twórców wystąpiło publicznie z głosami poparcia dla władz i prowadzonej przez nie „specjalnej operacji wojskowej” na Ukrainie. „Literaturnaja Gazieta” opublikowała list otwarty pisarzy „Kto chce ofiar”27. Kiedy 2 marca zamknięto listę z podpisami, według informacji redakcji było na niej 500 nazwisk sygnatariuszy (m.in. pisarze i krytycy: Borys Jewsiejew, Nikołaj Doroszenko, Władimir Jeriemienko, Lola Zwonariewa, poeta Jewgienij Rejn). Inną formą zbiorowego poparcia dla władz rosyjskich był list działaczy kultury, podpisany przez ponad 150 sygnatariuszy28. Indywidualne poparcie dla inwazji rosyjskiej na Ukrainę wyrazili m.in.: pisarz Zachar Prilepin, Irina Apeksimowa - aktorka i dyrektor Tearu na Tagnance, Władimir Bortko - reżyser, Walery Giergijew - dyrygent idyrektor Teatru Marijskiego, Roman Kostomarow i Jewgienij Pluszczenko – mistrzowie świata w jeździe figurowej na lodzie29.

Pokolenie „Z”

Po wybuchu wojny, w rosyjskiej przestrzeni publicznej popierający „operację specjalną” zaczęli w różnych sytuacjach posługiwać się symbolicznym oznaczeniem „Z” (pierwotnie był to jeden ze znaków taktycznych na rosyjskich pojazdach wojskowych, biorących udział w działaniach wojennych na Ukrainie). Takie oznaczenia zaczęli przypinać do swoich kostiumów rosyjscy sportowcy, kiedy jeszcze mogli występować na międzynarodowych zawodach. Naklejki z literą „Z” znaczyły prywatne samochody, kilkakrotnie w ciągu omawianego okresu przejeżdżające w kolumnach poparcia dla „operacji specjalnej” przez miasta rosyjskie (ale także - manifestujące w ten sposób poza Rosją – na Cyprze i w Niemczech). Wielkie litery „Z” „zdobią” dziś gmachy publiczne i trybuny na masowych imprezach w Rosji. Krytycy agresji na Ukrainę, biorąc pod uwagę propagandowe wykorzystywanie tego oznaczenia do mobilizowania poparcia społecznego dla działań armii rosyjskiej w Ukrainie, określają wykreowany symbol mianem „nowej swastyki”. W związku ze skalą popularności tego znaku, zaczęto postrzegać go jako wyróżnik nowego pokolenia Rosjan. Pokolenie „Z”, to ci, którzy zdominowali dziś rosyjską przestrzeń publiczną, wypierając z niej tzw. pokolenie „P”. Jego stan świadomości został zdiagnozowany w znanej powieści Wiktora Pielewina „Generation P” (1999). Jak pisał Pielewin, ci, których okres dorosłości zaczął się w czasie rozpadu ZSRR, byli pokoleniem, „które wybrało pepsi”30, opowiedziało się za konsumpcyjnym stylem życia i korzystaniem z dóbr, wartości, wzorów kulturowych swoistych dla cywilizacji zachodniej. W sytuacji, gdy sankcje nakładane na Rosję zaczęły utrudniać poruszanie się w świecie ufundowanym na dotychczasowych wartościach, zadziałał wpisujący się w mentalność „oblężonej twierdzy” mechanizm rekompensowania utraconych wartości i stylów konsumpcji przez euforycznie wzmacniane poczucie integracji ze wspólnotą i wsparcia dla agresywnej, wojennej aktywności państwa, według reguły: skoro cały świat jest przeciw nam, to my jeszcze światu pokażemy, na co nas stać. Manifestowanie euforycznie wyrażanego poczucia przynależności do zbiorowości, która jest przedmiotem niechęci zewnętrznego świata, ma zrekompensować i wytłumić wypierany dysonans poznawczy: Rosjanie nie chcą się konfrontować z obrazami mordów, gwałtów, grabieży, zniszczeń dokonywanych przez armię rosyjską na Ukrainie31. Euforia zjednoczenia pod symbolem „Z” tłumi wątpliwości dotyczące sprzecznych z logiką haseł rosyjskiej propagandy (np. sloganów o konieczności „denazyfikacji Ukrainy”, czyli państwa, którego demokratycznie wybrany prezydent jest Żydem z pochodzenia, czy bombardowania Charkowa, którego mieszkańcy są przecież w większości rosyjskojęzyczni, a wielu z nich ma żydowskie korzenie).

Decyzje życiowe. Reakcje konsumenckie

Od początku wojny z Rosji wyjechało ok. 200 tys. Rosjan – głównie młodych, wykształconych, z dużym kapitałem kulturowym32. W tej grupie ok. 70 tys. stanowili specjaliści branży IT.  Według prognoz, do końca kwietnia spodziewany jest wyjazd jeszcze ok. 100 tys. informatyków33. Ich emigracja może okazać się dla Rosji jeszcze dotkliwsza niż zachodnie sankcje, gdyż pod znakiem zapytania stawia bieżące możliwości nadzoru nad krytycznymi dla gospodarki i życia społecznego systemami informatycznymi. Bogate złoża surowców, którymi dysponuje kraj, paradoksalnie mogą stanowić barierę dla modernizacji gospodarki. Bycie krajem, którego gospodarka oparta jest na eksporcie surowców, od dawna było postrzegane jako swoiste przekleństwo Rosji, skutecznie osłabiające motywację do szukania rozwiązań umożliwiających przestawienie systemu na wytwarzanie produktów wysokoprzetworzonych. Ubytek tak dużej grupy niezbędnych specjalistów, wyjeżdzających z powodu braku perspektyw rozwoju osobistego – wobec wycofania się z Rosji zachodnich firm, a także – z obawy przed poborem do wojska (mimo zapewnień władz, że informatyków pobór nie będzie dotyczył), jeszcze bardziej oddala nadzieje Rosjan na odejście od surowcowego na rzecz innowacyjnego wzorca rozwoju. Wojna, jak można przypuszczać, w wielu wypadkach przyśpieszyła i ukonkretniła decyzje wielu Rosjan o wyjeździe z kraju. W badaniach przeprowadzonych w 2021 roku, chęć emigracji z Rosji na stałe deklarowało 22% Rosjan34. Wycofywanie się firm zachodnich z rynku rosyjskiego, zamykanie rosyjskich filii zagranicznych przedsiębiorstw, według prognoz, może spowodować dwukrotny wzrost bezrobocia w Rosji w 2022 roku – do poziomu ok. 9%35. Rosyjscy konsumenci w ciągu dwóch miesięcy trwającej wojny odczuli braki w zaopatrzeniu sklepów w produkty żywnościowe i przemysłowe oraz ich rosnące ceny (cukier, kasza, elektronika, lekarstwa). Na wspomniane zjawisko złożyły się zarówno skutki wprowadzonych zachodnich sankcji, jak również zwiększony niepewnością popyt. Bardzo znamienne informacje dotyczą skokowego wzrostu sprzedaży środków antydepresyjnych – od początku wojny, w porównaniu z analogicznym okresem ubiegłego roku, w Rosji czterokrotnie wzrosła sprzedaż tych leków36.

Wnioski końcowe

Przywołane powyżej zjawiska mogą być podstawą do następujących wniosków:   
  1. Tocząca się od dwóch miesięcy wojna zintensyfikowała tendencje, które wcześniej były jedynie sygnalizowane, jako potencjalnie możliwe (np. kwestia migracji z Rosji).
  2. Wojna potwierdziła widoczne od kilku wieków silne związki władzy państwowej i Cerkwi. Upaństwowiony Kościół prawosławny, jak wielokrotnie w przeszłości, głosem swoich hierarchów bezkrytycznie legitymizuje działania władzy państwowej, narażając się na utratę autorytetu wśród wiernych.
  3. Społeczeństwo rosyjskie jest w swojej ocenie rzeczywistości, a zwłaszcza toczącej się wojny, niejednorodne, rozdarte między krańcowo rozbieżnymi opiniami.
  4. Wojna ujawniła ogromny wpływ różnych instytucji państwa na sposób myślenia i funkcjonowania obywateli poprzez skuteczną propagandę, powszechność inwigilacji, skłonność do współpracy z władzą w formie donosów.
  5. Rosjanie wypierają stanowiące dla nich dysonans poznawczy informacje o przebiegu wojny.
  6. Wojna stała się swoistym kamieniem probierczym, który wykazał alienację rosyjskiej inteligencji, zwłaszcza twórczej, która, tak jak całe społeczeństwo, jest rozdarta między biegunami negacji i akceptacji władzy, jednakże bez poczucia wpływu na świadomość społeczną i rząd dusz.
  7. Rozpoczęte i prowadzone przez Rosję działania wojenne na terytorium Ukrainy stały się  instrumentem falsyfikacji twierdzeń, mitów i wzorów kulturowych, funkcjonujących w rosyjskiej świadomości, jako dogmatyczne pewniki kultury i tradycji. Medialny charakter toczącej się wojny uwypuklił i bezzwłocznie ujawnił światu jej okrucieństwo i barbarzyńskie zachowania rosyjskich żołnierzy, które natychmiast zostały udokumentowane i stały się podstawą pracy Trybunału Haskiego. Wobec tych informacji, mit żołnierza rosyjskiego, który niesie światu pokój, został poddany w wątpliwość, przestał być dogmatem i kulturowym tabu. Współczesny pisarz Wiktor Jerofiejew, stwierdził, że inwazja na Ukrainę zniweczyła wpisany w kulturę wizerunek rosyjskiego żołnierza-wyzwoliciela37. Jednym z symptomów dziejących się przewartościowań była decyzja dyrekcji Muzeum w Buchenwaldzie o odmowie zaproszenia oficjalnej delegacji rosyjskiej na obchody rocznicy wyzwolenia obozu (10 kwietnia) przez Armię Czerwoną. Wahania dyrekcji muzeum w sprawie zaproszenia ostatecznie ustały po zabiciu w Charkowie ostatniego z żyjących więźniów – 96-letniego Borysa Romanczenki, który zginął w wyniku uderzenia rosyjskiej rakiety w blok, w którym mieszkał.

dr hab. Andrzej Dudek

Zakład Antropologii Kultury Rosyjskiej

Instytut Rosji i Europy Wschodniej

Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych

Przypisy

  1. Конфликт с Украиной, [w:] https://www.levada.ru/2022/03/31/konflikt-s-ukrainoj/print/ [7.04.2022].
  2. Интернет, социальные сети и VPN, [w:] https://www.levada.ru/2022/04/08/internet-sotsialnye-seti-i-vpn/print/ [9.04.2022].
  3. С. Ерпылева Поддерживающие войну – кто они?, [w:] https://www.opendemocracy.net/ru/kto-podderzhivayet-voynu-s-ukrainoy-i-pochemu/ [23.04.2022].
  4. «Нет войне»: список всех открытых писем против вторжения в Украину,  https://holod.media/2022/02/27/otkrytye-pisma/ [11.04.2022].
  5. Кремль признал, что против войны в Украине выступают около четверти россиян, но считает что "меньшинство есть меньшинство", [w:] https://www.currenttime.tv/a/kreml-priznal-chto-protiv-voyny-v-ukraine-vystupayut-okolo-chetverti-rossiyan-no-schitaet-chto-menshinstvo-est-menshinstvo/31764869.html [7.04.2022].
  6. В России — массовые преследования за «дискредитацию» армии, [w:] https://meduza.io/short/2022/04/22/v-rossii-massovye-presledovaniya-za-diskreditatsiyu-armii-ovd-info-podschitalo-skolko-del-vozbudili-po-etoy-statie [23.04.2022].
  7. Wykorzystany przez protestującego cytat pochodził z wystąpienia W. Putina na szczycie G-20 w Argentynie, w grudniu 2018. Dokładnie fragment wystąpienia prezydenta brzmiał: «Всегда войной легче прикрыть свои провалы в экономической и социальной политике. Виноваты не они, виноват внешний агрессор — и в обнищании народа виноват внешний агрессор, и в том, что концы с концами не сходятся в государственном бюджете <...>». Zob.: На екатеринбуржца составили протокол о «дискредитации» армии за плакат с сокращенной цитатой Путина, [w:] https://zona.media/news/2022/04/20/czitaty_putina/ [23.04.2022].
  8. R. Dixon and M. Ilyushina, Putin’s purge of ‘traitors’ scoops up pensioners, foodies and peaceniks, [w:] https://www.washingtonpost.com/world/2022/03/26/russia-media-putin-ukraine/ [10.04.2022].
  9. Кремль порекомендовал согласовывать лозунги о мире на Первомай с городскими властями, [w:] https://www.fontanka.ru/2022/04/06/71235650/print.html [10.04.2022].
  10. Vandals Attack Homes of Prominent Anti-War Russian Activists, [w:] https://www.themoscowtimes.com/2022/03/25/vandals-attack-homes-of-prominent-anti-war-russian-activists-a77083 [5.04.2022]; На главного редактора «Новой газеты» Дмитрия Муратова напали в поезде. Его облили краской, [w:] https://meduza.io/news/2022/04/07/na-glavnogo-redaktora-novoy-gazety-dmitriya-muratova-napali-v-poezde-ego-oblili-kraskoy [10. 04. 2022]; На дверях квартир активистов и журналистов оставили надписи с буквой Z, [w:] https://meduza.io/news/2022/03/17/na-dveryah-kvartir-aktivistov-i-zhurnalistov-ostavili-nadpisi-s-bukvoy-z [14.04.2022].
  11. Совещание о мерах социально-экономической поддержки регионов, [w:] http://www.kremlin.ru/events/president/news/67996 [12.04.2022].
  12. О. Сорокин, «Полный список врагов»: 128 предателей и беглецов из России опубликован на официальном сайте в марте 2022 года, [w:] https://rassvet-info.ru/events/rossiya/predateli.html [15. 04. 2022]; B России начали публиковать списки "предателей" и "врагов народа" /СКР/, [в:] https://newrezum B России начали публиковать списки "предателей" и "врагов народа" /СКР/e.org/news/2022-03-24-47620 [29.03.2022]. 
  13. Найти врагов государства. Как в Россию возвращается институт доносов, [w:] https://ovdinfo.org/articles/2022/03/25/nayti-vragov-gosudarstva-kak-v-rossiyu-vozvrashchaetsya-institut-donosov [30.03.2022].
  14. R. Pipes, Rosja carów, Warszawa, Wydawnictwo Krąg, 1990, s. 241.
  15. A. de Custine, Listy z Rosji, Wydawnictwo Aramis, 1989, s. 94.
  16. J. Drużnikow, Pawlika Morozowa wyniesienie na ołtarze, [w:] tegoż Rosyjskie mity. Od Puszkina do Pawlika Morozowa, Wydawnictwo Volumen, Warszawa 1998, s. 143-280.
  17. W badaniach opinii społecznej sprzed wojny Rosjanie często podkreślali, że nie mają żadnego wpływu na bieg wydarzeń w kraju. Wg badań Centrum Lewady, w 2021 roku 75% Rosjan deklarowało, że nie ma poczucia wpływu na bieg spraw państwowych. Zob.: Общественное мнение-2021, Москва 2022, s. 34, [w:] https://www.levada.ru/cp/wp-content/uploads/2022/04/OM-2021.pdf [25.03.2022].   
  18. Патриаршая проповедь в Неделю сыропустную после Литургии в Храме Христа Спасителя, [w:] http://www.patriarchia.ru/db/print/5906442.html [15.03.2022].
  19. A Declaration on the “Russian World” (Russkii mir) Teaching [30.03.2022]. Polski tekst „Deklaracji z Wolos” jest dostępny pod adresem: Prawosławni teolodzy: Odrzucamy herezję „rosyjskiego świata” i haniebne działania rosyjskich władz, [w:] https://wiez.pl/2022/03/18/prawoslawni-teolodzy-odrzucamy-herezje-rosyjskiego-swiata-i-haniebne-dzialania-rosyjskich-wladz/ [30.03.2022].
  20. А. Павлова Войну благословил. Как церковные иерархи отреагировали на речь патриарха Кирилла, поддержавшего вторжение России в Украину, [w:] https://zona.media/article/2022/03/22/patriarch [27.03.2022].
  21. К. Шемлюк, Непоминовение Патриарха РПЦ: раскол или допустимое отклонение, [w:]  https://spzh.news/ru/zashhita-very/87753-nepominovenije-patriarkha-rpc-raskol-ili-dopustimoje-otklonenije [20.04.2022].
  22. Муфтий Талгат Таджуддин поддержал военную операцию на Украине, https://www.kommersant.ru/doc/5236373 [12.03.2022].  
  23. Митрополит Корнилий назвал спецоперацию на Украине испытанием твердости духа, [w:] https://lenta.ru/news/20 https://lenta.ru/news/2022/03/06/kornilii/22/03/06/kornilii/ [17.03.2022].
  24. «Где вы были, когда в Петербурге убивали таджикскую девочку», [w:] https://baikal-journal.ru/2022/03/19/gde-vy-byli-kogda-v-peterburge-ubivali-tadzhikskuyu-devochku/ [27.03.2022] 
  25. Обращение Российского Союза ректоров, [w:] https://www.rsr-online.ru/news/2022-god/obrashchenie-rossiyskogo-soyuza-rektorov1/ [17.03.2022].
  26. G. Naujokaitytė, Russian rectors’ support for Putin prompts UK universities to cut links, [w:] https://sciencebusiness.net/news/russian-rectors-support-putin-prompts-uk-universities-cut-links [15.03.2022]; B. O’Malley, Russian Union of Rectors backs Putin’s action in Ukraine, [w:]  https://www.universityworldnews.com/post.php?story=20220306120204111 [20.03.2022].
  27. Кто хочет жертв? Обращение писателей России по поводу специальной операции нашей армии в Донбассе и на территории Украины, [w:] https://lgz.ru/article/-8-6822-23-02-2022/kto-khochet-zhertv/ [22.04.2022]. Drugiego marca 2022 zamknięto listę z podpisami – wg informacji redakcji było na niej 500 nazwisk sygnatariuszy.   
  28. Свыше 150 деятелей культуры поддержали президента и спецоперацию на Украине, [w:] https://regnum.ru/news/polit/3524646.html [28.03.2022].
  29. Кто из российских звезд поддержал военную спецоперацию России на Украине?, [w:] https://vz.ru/question/2022/3/2/1146626.html [29.03.2022].
  30. W. Pielewin, Generation ‘P’, przeł. E. Rojewska-Olejarczuk, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2002, s. 9.
  31. Р. Шамолин, Русская эволюция: от «поколения П» к «поколению Z».  Как государством услышан и обработан запрос масс на нематериальные ценности. О природе эйфории, [w:] https://novayagazeta.ru/articles/2022/03/27/russkaia-evoliutsiia-ot-pokoleniia-p-k-pokoleniiu-z  [10.04.2022].
  32. Л. Гудков, Пропаганда апеллирует к коллективной идентичности россиян, [w:] https://www.dw.com/ru/lev-gudkov-propaganda-apelliruet-k-kollektivnoj-identichnosti-rossijan/a-61371642 [7.04.2022].
  33. ИТ-специалисты десятками тысяч уезжают из России, [w:] https://www.cnews.ru/news/top/2022-03-22_poslableniya_ne_pomogayut [25.03.2022].
  34. А. Злобин, Число желающих эмигрировать из России достигло максимума с 2013 года, [w:] https://www.forbes.ru/newsroom/obshchestvo/431773-chislo-zhelayushchih-emigrirovat-iz-rossii-dostiglo-maksimuma-s-2013 [25.03.2022].   
  35. Т. Батыров,  Bloomberg предсказал двукратный рост безработицы в России в 2022 году, [w:] https://www.forbes.ru/biznes/461705-bloomberg-predskazal-dvukratnyj-rost-bezraboticy-v-rossii-v-2022-godu [10.04.2022].
  36. С. Мингазов,  В России четырехкратно вырос спрос на антидепрессанты, [w:] https://www.forbes.ru/biznes/459449-v-rossii-cetyrehkratno-vyros-spros-na-antidepressanty [20.03.2022].
  37. Писатель Виктор Ерофеев: Подвиг солдата-освободителя был перечеркнут вторжением в Украину, [w:] https://www.dw.com/ru/erofeev-podvig-soldata-osvoboditelja-byl-perecherknut-vtorzheniem-v-ukrainu/a-61379117?maca=rus-tco-dw [15.04.2022].

Zdjęcia

  • miniatura Pixabay,
  • obraz pt. "Apoteoza wojny", Wasilij Wierieszczagin - CD-ROM "Государственная Третьяковская галерея". Издание 2-е; Допол. Издательство: AlexSoft, 2004,
  • obraz wozu bojowego ze znakiem "Z" - screen z TikToka.
Polecamy również
Pokojowa Nagroda Nobla 2023 dla Narges Mohammadi

Pokojowa Nagroda Nobla 2023 dla Narges Mohammadi

Nagroda Nobla za modyfikację cząsteczki mRNA

Nagroda Nobla za modyfikację cząsteczki mRNA

Kolejna Noc Naukowców w Uniwersytecie Jagiellońskim za nami!

Kolejna Noc Naukowców w Uniwersytecie Jagiellońskim za nami!

Państwo, które działa. O fińskich politykach publicznych

Państwo, które działa. O fińskich politykach publicznych