Na czym polega żydowskie Święto Poświęcenia, dlaczego trwa ono osiem dni i skąd wziął się zwyczaj zapalania świeczek chanukowych? Wyjaśnia dr Barbara Krawcowicz z Zakładu Filozofii i Socjologii Religii UJ.

Żydowskie święto Chanuka upamiętnia wydarzenia, które miały miejsce w II wieku p.n.e, na terenie Judei, która znajdowała się wówczas pod panowaniem hellenistycznej dynastii Seleucydów.

Ich opis znajdujemy w pierwszej księdze Machabejskiej, której autorzy kreślą niezwykle mroczny obraz ówczesnego władcy Judei, Antiocha IV Epifanesa, i jego działań wymierzonych przeciwko przestrzeganiu przez Żydów praw, które za pośrednictwem Mojżesza otrzymali od Boga. Antioch Epifanes zakazał praktykowania żydowskich obyczajów dążąc do hellenizacji (proces, który polega na uleganiu wpływom kultury greckiej oraz języka greckiego – dop. red.) swoich poddanych i śmiercią karał tych, którzy nie chcieli podporządkować się jego dekretom.

Kulminacją działań władcy było zbezczeszczenie jerozolimskiej świątyni – centralnego miejsca żydowskiego kultu: ołtarz, na którym dotąd składano ofiary Bogu, teraz służył do składania ofiar pogańskim bożkom. Posunięcia Epifanesa doprowadziły jednak nie do hellenizacji, ale do narodowego powstania, w którym Żydzi stanęli w obronie swojego dotychczasowego sposobu życia.

Powstanie zakończyło się sukcesem: wrogie siły, choć przeważające, zostały rozgromione, a świątynia oczyszczona i ponownie poświęcona 25 dnia miesiąca kislew 164 r. p.n.e. Jak stwierdza księga Machabejska, postanowiono również, „że uroczystość poświęcenia ołtarza [Żydzi] będą z weselem i radością obchodzili co roku przez osiem dni, począwszy od dnia dwudziestego piątego miesiąca kislew” (1 Mach 4,59).

Księga Machabejska nie zawiera szczegółów dotyczących ponownego poświęcenia ołtarza. Nie mówi nic o zapalaniu świeczek ani o specjalnym świeczniku – chanukiji – który dziś stanowi najbardziej znany symbol święta. Te elementy zostały wprowadzone przez żydowskich specjalistów religijnych z pierwszych wieków naszej ery – starożytnych rabinów – których poglądy i debaty na najrozmaitsze tematy stanowią treść dzieła, które z czasem stało się fundamentem judaizmu, czyli Talmudu.

To w Talmudzie właśnie (Szabat 21b) po raz pierwszy pojawia się historia o cudzie: w świątyni znaleziono zaledwie jeden pojemnik z konsekrowaną oliwą do użycia w znajdującym się w przybytku świeczniku. Taka ilość mogła wystarczyć co najwyżej na jeden dzień, a jednak światło płonęło nieprzerwanie przez osiem dni. Talmud stwierdza następnie, że rok po tym cudownym zdarzeniu, mędrcy ustanowili w te dni specjalne święto, podczas którego upamiętniano cud poprzez zapalanie oliwnych lampek (z czasem świeczek) w specjalnym świeczniku, którego forma przywoływać miała stojącą w jerozolimskiej świątyni menorę. Rabini spierali się co do tego, czy pierwszego dnia należy zapalać osiem lampek czy raczej pierwszego dnia jedną, drugiego dwie, trzeciego trzy i tak dalej aż do ósmego dnia święta. Ostatecznie to właśnie ta wersja została przyjęta jako obowiązująca, a rytuał zapalania lampek wraz z towarzyszącymi mu błogosławieństwami stał się centralnym elementem święta.

Biorąc pod uwagę to, że pochwała militarnego sukcesu powstańców stanowi kluczowy aspekt księgi Machabejskiej, ciekawym jest, że w rabinicznej opowieści wątek ten jest marginalny, a nacisk pada na cudowne wydarzenie z oliwą. Najbardziej prawdopodobne wyjaśnienie tego faktu wskazuje na inne żydowskie powstania – pierwszą wojnę żydowską (66–73 n.e.) oraz powstanie Bar Kochby (132–135 n.e.). Oba zakończyły się traumatyczną klęską i zaowocowały niechętnym stosunkiem rabinów do idei zbrojnego oporu. W czasach, kiedy nadzieje na żydowską suwerenność legły w gruzach, skupienie na cudzie światła mogło wydawać się rozsądniejsze niż wychwalanie militarnego sukcesu. Ten wymiar Chanuki powrócił w żydowskiej tradycji dopiero z narodzinami syjonizmu.

Dziś Chanuka to przede wszystkim radosne święto świateł, które rozpraszają różnego rodzaju ciemności. Judaizm nie jest (i nigdy nie był) jednorodną religią, zatem i dziś słyszymy różne odpowiedzi na pytanie o to, jaki dokładnie mrok zostaje pokonany przez chanukowe lampki: może być to ciemność antysemityzmu i nienawiści, noc porzucenia tradycji, mroczność ignorancji czy opartych na przemocy imperiów. Światło może być wiernością tradycji, lojalnością wobec narodu albo oporem przeciwko przemocy. Chanuka pozwala nam wierzyć w możliwość zwycięstwa światła nad mrokiem. Choćby miało ono trwać jedynie przez osiem dni.   

Dr Barbara Krawcowicz
Zakład Filozofii i Socjologii Religii
Instytut Religioznawstwa
Wydział Filozoficzny

Grafika u góry: Andrew Ratto, CC BY 2.0/Wikimedia Commons