Obszary obejmujące dorzecza Amazonki i Orinoko, które przez długi czas były niemal zupełnie niedostępne dla badaczy zarówno ze względów przyrodniczych, jak też politycznych, pozostają jednymi z najmniej poznanych archeologicznie terenów Ameryki Południowej. Nawet obecnie prowadzenie badań na tych terenach jest bardzo utrudnione. Dlatego też wszelkie doniesienia o odkryciach tam dokonanych są bardzo interesujące.

Współcześnie, dzięki zastosowaniu nowoczesnych narzędzi dokumentacyjnych (takich jak np. fotogrametria LiDAR), pod gęstą pokrywą tropikalnej roślinności możemy zlokalizować niewidoczne w inny sposób pozostałości działalności człowieka. O możliwości tych technik bardzo dobrze świadczą osiągnięcia naukowe polskiego projektu archeologicznego prowadzonego pod kierownictwem prof. Jarosława Źrałki z Instytutu Archeologii UJ w Nakum w Gwatemali.

Badania mające na celu poznanie ludzkiej działalności w strefie amazońskiej prowadzi się od lat 80. XX w., ale,  pomimo że od tego czasu upłynęło już pół wieku, wciąż wiemy na ten temat bardzo niewiele. Można już jednak potwierdzić, że sensacyjne relacje z XVI-wiecznych podróży Francisco de Orellana i Lope de Aguirre, którzy jako pierwsi Europejczycy przemierzyli te tereny, nie były bardzo odległe od prawdy.

Nie ulega dziś wątpliwości, że Amazonia od początków epoki holocenu (10 tysięcy lat temu) była zasiedlona przez człowieka. Na przestrzeni tego okresu bardzo dynamicznie rosła intensywność jej wykorzystywania. Już 2 tysiące lat temu istniały na tych terenach duże osady, liczące nawet do 200-300 domostw, systemy pól uprawnych, kanały wodne, drogi, kopce itp. Działalność człowieka doprowadziła między innymi do utworzenia bardzo grubych pokładów tzw. ADE (Amazonian Dark Earths), czyli bardzo żyznych czarnoziemów antropogenicznych.

Najbardziej znane odkrycia takich dowodów ludzkiej aktywności związane były do tej pory z terenami Boliwii (Llanos de Mojos) i centralnej Brazylii (stan Acre). Opublikowane właśnie wyniki badań w prowincji Upano (wschodni Ekwador), gdzie odkryto pozostałości struktur osadniczych, rolniczych i komunikacyjnych, liczących według badaczy co najmniej 2500 lat, znakomicie uzupełniają obraz historii osadnictwa w tym regionie świata.

Przy zastosowaniu technologii LiDAR odkryto 6 tysięcy prostokątnych platform o wymiarach około 20 na 10 metrów i wysokości około 3 metrów. Były one skupione w grupach od 3 do 6 wokół placu, na którym znajdowała się jeszcze jedna, centralna platforma. Najbardziej zadziwiającym odkryciem jest jednak sieć dróg, która łączyła różne skupiska platform. Wytyczono je w linii prostej, a jedna z nich ma długość aż 25 km. Ponadto niektóre z nich krzyżują się pod kątem prostym. Taki sposób poprowadzenia dróg wymaga od budowniczych znacznie większego wysiłku niż dostosowanie ich przebiegu do warunków narzuconych przez naturalne ukształtowanie terenu. Wzdłuż niektórych dróg wykopano rowy, które odprowadzały nadmiar wody.

Okazuje się zatem, że południowoamerykańskie tropiki były miejscem niezwykle dynamicznego rozwoju kulturowego. Ślady tego odkrywamy na kolejnych obszarach. Zamieszkiwała je nie tylko, jak przez długi czas uważano, ludność zbieracko-łowiecka, ale także społeczności osiadłe. Tworzyły one być może nawet organizmy polityczne zorganizowane na kształt wodzostw. Sądząc z bardzo gęstej sieci odkrywanych szlaków komunikacyjnych (lądowych i rzecznych) odległe od siebie osady utrzymywały ze sobą intensywne kontakty.

Znaczenie Amazonii, jej społeczności i bogactw naturalnych dla rozwoju kultur całej Ameryki Południowej widać niemal w każdym zakątku tego kontynentu. Zarówno przedmioty czy szczątki roślin pochodzące z tropików, jak też na przykład pewne wątki mityczne i ikonograficzne odkrywane są na stanowiskach archeologicznych i w kulturach wysokich Andów, wybrzeża peruwiańskiego czy argentyńskich pampasów.

Bardzo ciekawe odkrycie opisane przez ekwadorski portal "El Universo" obfituje w liczne dowody na rdzenny, oryginalny rozwój społeczności amazońskich. Są to badania niezmiernie istotne dla naszego poznania przedhiszpańskiej historii Ameryki Południowej. Zapewne wkrótce poznamy dalsze doniesienia naukowe dotyczące tego rozległego obszaru, który jest dopiero powoli poznawany.

dr inż. Michał Wasilewski
Zakład Archeologii Nowego Świata
Instytut Archeologii UJ