W piątek 6 października Norweski Komitet Noblowski przyznał Pokojową Nagrodę Nobla. Tegoroczną laureatką została irańska aktywistka na rzecz obrony praw człowieka, Narges Mohammadi. Wybór Komitetu komentuje dla nas dr Mateusz M.P. Kłagisz z Instytutu Orientalistyki Wydziału Filologicznego UJ.

Norweski Komitet Noblowski przyznał dziś, 6 października 2023 roku, Pokojową Nagrodę Nobla irańskiej aktywistce praw człowieka – Narges Mohammadi (rocznik 1972). Choć studiowała ona fizykę na Międzynarodowym Uniwersytecie im. Imama Chomejniego w Qazwinie i z wykształcenia jest inżynierem, większą część swojego życia zawodowego poświęciła działalności na rzecz praw kobiet czy praw studentów. Ostatnimi czasy szczególnie mocno zaangażowała się w walkę o zniesienia obowiązku zakładania chust przez kobiety w miejscach publicznych. Współtworzyła m.in. Stowarzyszenie Obrońców Praw Człowieka (pers. Konun-e Modafe’an-e Hoquq-e Baszar) – działającej obecnie nielegalnie organizacji zrzeszającej aktywistów, działaczy i prawników, oferujących m.in. pomoc prawną więźniom politycznym i ich rodzinom. W 2009 roku otrzymała Nagrodę im. Alexandra Langera, a w 2018 – Nagrodę im. Andrieja Sacharowa.

Jak podkreślono w uzasadnieniu, Pokojowa Nagroda Nobla trafia w ręce Narges Mohammadi w dowód uznania za jej walkę o prawa kobiet w Iranie, a także za działalność na rzecz praw człowieka oraz wolności dla każdego. Nagroda ta ma zawsze ów wyjątkowy wymiar, czego mają świadomość wszyscy, którzy pamiętają, że jej laureatem został Lech Wałęsa. (Swoją drogą postać bardzo ważna w irańskim, porewolucyjnym ruchu na temat praw człowieka). Przyznanie jej Narges Mohammadi ma zaś wymiar podwójnie symboliczny. Po pierwsze, ponownie trafia w irańskie ręce. Po drugie, jej odbiorcą ponownie zostaje kobieta.

Dwadzieścia lat temu trafiła przecież do Szirin Ebadi – prawniczki, rzeczniczki praw kobiet oraz dzieci, aktywnej także jako publicystka. Wówczas reakcje w Iranie były mieszane. Zwolennicy witali Ebadi kwiatami, media państwowe deprecjonowały wartość nagrody, a ówczesny prezydent Iranu, choć sam związany ze środowiskiem reformatorskim – Mohammad Chatami – uznał ją za politycznie motywowaną, antyirańską manifestację. Jaka będzie reakcja władz tym razem, wkrótce się przekonanym. Choć już teraz możemy założyć, że z pewnością nie będzie entuzjastyczna.

Narges Mohammad była wielokrotnie aresztowana pod rozmaitymi zarzutami, przede wszystkim za działalności wymierzoną w szeroko rozumiane bezpieczeństwo państwa. W 2016 roku została skazana prawomocnym wyrokiem na szesnaście lat więzienia za kampanię na rzecz zniesienia kary śmierci. (Iran od lat znajduje się w czołówce państw wykonujących tę formę kary). Kilkukrotnie przenoszona, szykanowana, zastraszana i bita, została zwolniona w październiku 2020 roku po to tylko, by wkrótce ponownie stanąć przed sądem w dwóch nowych sprawach. Nieustanne nękanie aktywistów praw człowieka i przeciwników politycznych, poprzez ciągłe wezwania na posterunek policji czy do sądu, ma długa i bogatą tradycję w Iranie – jest też obliczone na zmęczenie materiału.

Pokojowa Nagroda Nobla dla Narges Mohammadi ma jednak jeszcze jeden ważny wymiar, bo wiąże się z pierwszą rocznicą wybuchu ogromnych protestów, jakie rozlały się po całym kraju w odpowiedzi na brutalne pobicie w areszcie ze skutkiem śmiertelnym młodej kobiety – Mahsy Żiny Amini (odsyłamy do tekstu z września 2022 roku - dop. red.). Wściekłość tłumu zaskoczyła władze, które po początkowym szoku postanowiły brutalnie go spacyfikować. Chociaż śmierć dziesiątek osób i aresztowania tysięcy nie zmieniły de facto oficjalnej polityki względem kobiet czy mniejszości etnicznych (Mahsa Amini i Narges Mohammadi reprezentują mniejszość kurdyjską), ukazały głęboką przepaść między znaczną częścią społeczeństwa a władzami, między rzeczywistością a ideologicznymi deklaracjami. W grudniu 2022 roku, gdy wciąż trwały wspomniane protest, Narges Mohammadi w dokumencie przygotowanym przez BBC szczegółowo opisała fizyczną i seksualną przemoc stosowaną przez policję względem zatrzymywanych kobiet. Miesiąc później, bo w styczniu 2023 roku przedstawiła kolejny szokujący raport na temat notorycznego łamania praw więźniów.

W tym momencie rodzi się pytanie, czy przyznanie jej tak wyjątkowej nagrody będzie miało jakiekolwiek przełożenie na demokratyzację życia w Iranie. Podobne pytania zadawaliśmy sobie my, iraniści, w 2003 roku, gdy nagrodę odbierała Szirin Ebadi. Fakt, że ponownie trafia ona w ręce Iranki nie nastraja nas optymistycznie. Z drugiej strony, dowodzi determinacji irańskich kobiet, które jawią się dziś jako najżywotniejsza część całego irańskiego społeczeństwa, współdziałająca w imię siostrzeństwa.

dr Mateusz M.P. Kłagisz
Zakład Iranistyki UJ