W świetle ostatnich doniesień medialnych dotyczących zbrodni dokonywanych przez wojska rosyjskiej na terenie Ukrainy, przedstawiamy analizę dr. hab. Marcina Marcinka z Katedry Prawa Międzynarodowego Publicznego UJ, który pisze o prawnej klasyfikacji zbrodni w prawie międzynarodowym.

Jednym z działów współczesnego prawa międzynarodowego jest międzynarodowe prawo karne, czyli zespół norm prawnomiędzynarodowych, które tworzą podstawy indywidualnej odpowiedzialności karnej jednostki realizowanej przed sądami i trybunałami międzynarodowymi. Innymi słowy, jest to zbiór norm materialnych i proceduralnych, które stosuje się wobec jednostek dopuszczających się przestępstw o charakterze międzynarodowym. 

Szczególny rozwój międzynarodowego prawa karnego przypada na drugą połowę XX wieku, kiedy po II wojnie światowej powołano międzynarodowe trybunały wojskowe (w Norymberdze i Tokio) dla osądzenia zbrodniarzy wojennych pochodzących z państw Osi. Sformułowano wówczas tzw. zasady norymberskie, w świetle których każda osoba fizyczna, która popełniła zbrodnię międzynarodową, ponosi za nią odpowiedzialność karną i podlega karze.

Obecnie wyróżnia się cztery główne kategorie zbrodni międzynarodowych: zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnię ludobójstwa i zbrodnię agresji. Są to przestępstwa tak poważne, że nie ulegają przedawnieniu – osoba winna takiej zbrodni może być sądzona nawet dziesiątki lat po jej popełnieniu. 

Zbrodnie wojenne

Najwcześniej uregulowano zbrodnie wojenne, stanowiące poważne naruszenia praw i zwyczajów wojennych, zawartych w międzynarodowym prawie humanitarnym (nazywanym też prawem wojennym lub prawem konfliktów zbrojnych) – jest to zbiór norm prawnomiędzynarodowych regulujących postępowanie stron walczących w konflikcie zbrojnym. Katalog naruszeń zaliczanych do zbrodni wojennych jest niezwykle rozbudowany, wymieniono je m.in. w czterech konwencjach genewskich o ochronie ofiar wojny z 1949 roku. Generalnie jednak zbrodnie te stanowią albo naruszenia prawnych zakazów i ograniczeń dotyczących prowadzenia działań zbrojnych, albo przestępstwa popełnione wobec osób i obiektów chronionych przez prawo humanitarne. 

Do pierwszej grupy naruszeń zalicza się m.in. atakowanie dóbr i obiektów, które nie stanowią celu wojskowego (np. budynków mieszkalnych, szkół, teatrów, obiektów szczególnie chronionych, jak szpitale czy budynki będące zabytkami), używanie zakazanych broni (np. broni chemicznej, min przeciwpiechotnych), stosowanie niedozwolonych metod walki (np. nalotów dywanowych, atakowania ludności cywilnej w celu jej sterroryzowania). 

Druga grupa naruszeń obejmuje m.in. zabójstwa osób cywilnych, stosowanie tortur i nieludzkiego traktowania, branie zakładników, przymusowe przesiedlenia ludności, przemoc seksualną, niehumanitarne traktowanie jeńców wojennych, celowe niszczenie własności prywatnej, grabieże i inne podobne formy zamachów na mienie.

Zbrodnie wojenne można popełnić tylko w trakcie konfliktu zbrojnego – międzynarodowego (gdy stronami konfliktu są dwa lub więcej państw) lub niemiędzynarodowego (gdy walczą ze sobą państwo i niepaństwowa zorganizowana grupa zbrojna lub tylko takie grupy). Aby czyn stanowił zbrodnię wojenną, musi być zatem popełniony w związku z konfliktem zbrojnym (np. zbrodnia została popełniona w interesie jednej z walczących stron). Sprawcą takiej zbrodni niekoniecznie musi być żołnierz – może to być również osoba cywilna, choć najczęściej zbrodnie wojenne popełniają żołnierze lub członkowie grup zbrojnych. Co istotne, odpowiedzialny za nie jest nie tylko bezpośredni wykonawca, lecz także dowódca, jeśli wydał rozkaz bezprawny lub wiedział, że jego podkomendni dopuszczają się tych zbrodni. Motywacja sprawców może zaś być różnorodna – zbrodnie wojenne mogą być aktami zemsty, mogą być popełniane z chęci zysku lub być po prostu aktami okrucieństwa (niczym nieuzasadnionej przemocy).

Zbrodnie przeciwko ludzkości

Zbrodnie przeciwko ludzkości po raz pierwszy osądzone zostały przez Trybunał Norymberski po II wojnie światowej. Były to różnorodne akty barbarzyństwa, których naziści dopuszczali się w ramach systematycznej i masowej polityki przemocy prowadzonej wobec podbijanych narodów, takie jak masowe morderstwa, przymusowe deportacje, prześladowania i obracanie ludzi w niewolników.

Obecnie do katalogu zbrodni przeciwko ludzkości, zawartym w art. 7 Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego, zalicza się m.in.: zabójstwo, eksterminację, niewolnictwo, deportację lub przymusowe przemieszczanie ludności, tortury, prześladowania np. z powodów politycznych czy religijnych, zgwałcenie, przymusową prostytucję, wymuszone zaginięcia osób, zbrodnię apartheidu.

Co istotne, zbrodnie te można popełnić tylko i wyłącznie w stosunku do ludności cywilnej (w tym wobec obywateli państwa, które dopuszcza się tego rodzaju zbrodni), zarówno w czasie pokoju, jak i konfliktu zbrojnego. Muszą one być ponadto częścią ataku (rozumianego nie w sensie militarnym, lecz jako zachowanie, którego skutkiem jest popełnienie wspomnianej zbrodni), który cechuje się: 

1. rozległością (atak ma charakter masowy, pociąga dużą liczbę ofiar) oraz
2. systematycznością (atak jest wykonywany według założonego z góry planu, metodycznie, angażując istotne zasoby publiczne lub prywatne).

Atak, jako element zbrodni przeciwko ludzkości, musi być podjęty stosownie do lub dla wsparcia polityki państwowej lub organizacyjnej zakładającej dokonanie takiego ataku i musi być dokonany świadomie, tzn. że sprawca ma świadomość, że atak jest skierowany przeciwko ludności cywilnej oraz że ma charakter rozległy lub systematyczny.

Ludobójstwo

Autorem pojęcia „ludobójstwo” jest polski prawnik, Rafał Lemkin. W wydanej w 1944 roku w Stanach Zjednoczonych książce „Axis Rule in Occupied Europe” użył słowa genocide, które utworzył z połączenia greckiego słowa genos (naród) i łacińskiego cide, caedere (zabijać). Po zakończeniu II wojny światowej Lemkin prowadził aktywną kampanię na rzecz przyjęcia konwencji dotyczącej ludobójstwa. Jego starania się powiodły – w wyniku szoku wywołanego holocaustem państwa członkowskie ONZ przyjęły w 1948 roku Konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa.

W świetle tej konwencji, ludobójstwem jest którykolwiek z następujących czynów, dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych jako takich:

1. zabójstwo członków grupy;
2. spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy;
3. rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia, obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego;
4. stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy;
5. przymusowe przekazywanie dzieci członków grupy do innej grupy.

Wyliczenie czynów, których popełnienie może stanowić zbrodnię ludobójstwa, jest wyczerpujące. Do ludobójstwa dojść może zarówno w czasie pokoju, jak i w czasie konfliktu zbrojnego. Co istotne, karalne jest nie tylko dokonanie jednego z wymienionych wyżej czynów, ale także zmowa w celu popełnienia ludobójstwa, jak i bezpośrednie oraz publiczne podżeganie do jego popełnienia.

Niezwykle ważnym elementem zbrodni ludobójstwa, pozwalającym odróżnić ją od innych zbrodni międzynarodowych, jest tzw. zamiar ludobójczy – którykolwiek z powyższych czynów musi być dokonany z zamiarem zniszczenia całości lub części grupy. Zbrodnia ta ma zatem podłoże ksenofobiczne, jest „zbrodnią z nienawiści”. Grupa musi być wyróżniona na podstawie kryterium etnicznego, narodowego, rasowego lub religijnego. Żadne inne kryterium, takie jak społeczne czy ekonomiczne, nie może stanowić o istnieniu grupy w rozumieniu definicji ludobójstwa. Dodać należy, że ludobójstwa można się dopuścić nie tylko dokonując zabójstwa członków grupy, ale także przez stworzenie im warunków życia uniemożliwiających przeżycie (np. ograniczanie dostaw żywności, pozbawienie mieszkania, ograniczenie do minimum dostępu do służby medycznej).

Zbrodnia agresji

Zbrodnia agresji, jako przestępstwo, za popełnienie którego grozi indywidualna odpowiedzialność karna, po raz pierwszy została zdefiniowana w 2010 roku, kiedy państwa-strony Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego przyjęły poprawkę do tego Statutu, określając, czym jest agresja i w jakiej formie Trybunał będzie wykonywał w stosunku do niej jurysdykcję. Zgodnie z art. 8 bis Statutu, poprzez „agresję” należy rozumieć planowanie, przygotowanie, zainicjowanie lub dokonanie przez osobę sprawującą efektywne kierownictwo lub kontrolę nad działaniami państwa aktu agresji, który poprzez swój charakter, wagę lub skalę stanowiłby naruszenie Karty Narodów Zjednoczonych. Natomiast „akt agresji” to użycie siły zbrojnej przez państwo przeciwko suwerenności, terytorialnej integralności lub politycznej niepodległości innego państwa, lub w inny sposób niezgodny z Kartą Narodów Zjednoczonych. Aktem agresji może być zatem zarówno inwazja lub atak sił zbrojnych państwa przeciwko innemu państwu bądź użycie jakiejkolwiek broni przeciwko terytorium innego państwa, jak i zezwolenie innemu państwu na wykorzystanie własnego terytorium celem dokonania aktu agresji na państwo trzecie albo wysyłanie w imieniu danego państwa uzbrojonych band, grup, jednostek nieregularnych lub najemników stosujących względem innego państwa przemoc zbrojną porównywalną z działaniami sił zbrojnych.

Zbrodnią agresji jest tylko taki czyn, który stanowi „oczywiste naruszenie Karty Narodów Zjednoczonych”, a więc jest to czyn szczególnie poważny, skutkujący np. aneksją lub okupacją. Sprawcą agresji może być tylko osoba mająca istotny wpływ na politykę państwa, przy czym wpływ ten nie musi być sformalizowany (np. ze względu na pełnienie funkcji publicznej), lecz może mieć charakter faktyczny (np. osoba ta zajmuje wysoką pozycję w rządzącej partii lub formułuje i wdraża w państwie określoną ideologię). 

dr hab. Marcin Marcinko 
Katedra Prawa Międzynarodowego Publicznego UJ

Zdjęcia

• Miniatura: Envato
• Fot. Sala rozpraw podczas procesu norymberskiego / Bundesarchiv, Bild 183-H27798 / Unknown / Wikimedia Commons
• Fot. Rafał Lemkin / Center for Jewish History, NYC / Wikimedia Commons