Przejdź do głównej treści

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Nauki humanistyczne i społeczne

Nawigacja okruszkowa Nawigacja okruszkowa

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Czym żywili się nasi przodkowie? Wyniki badań nad przeszłymi dietami

Czym żywili się nasi przodkowie? Wyniki badań nad przeszłymi dietami

Jak wyglądała dieta społeczności ludzkich, zamieszkujących ziemie polskie w epoce neolitu oraz w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza? Odpowiedzi na to pytanie udziela analiza izotopów węgla i azotu w kościach i szczątkach roślin uprawnych. Badania izotopowe nad przeszłymi dietami prowadzone są przez liczne grupy badawcze oraz instytucje naukowe, w tym także przez zespół naukowców z Uniwersytetu Jagiellońskiego. O tym, czym żywili się nasi przodkowie, pisze dziś prof. Marek Nowak z Instytutu Archeologii UJ.

Aby w pełni poznać życie ludzi w czasach prehistorycznych musimy znać ich pożywienie. Wiedza ta obejmować powinna zarówno techniki jego pozyskiwania, przechowywania i przetwarzania, jak i też modele konsumpcji. Problematyka ta jest od lat przedmiotem zainteresowania przedstawicieli całego szeregu nauk zajmujących się przeszłością człowieka, jak: archeologia, antropologia, archeobotanika czy archeozoologia. Informacji w tym zakresie nie możemy uzyskać ze źródeł pisanych, jako że – jak wiadomo – nie są one dostępne w czasach prehistorycznych. Zresztą nawet w epokach wczesnohistorycznych, oświetlonych już przez takie źródła, informacje te są niepełne i selektywne. W takiej sytuacji, aby w sposób możliwie szczegółowy odtworzyć model diety przeszłych społeczności ludzkich, i jego uwarunkowania społeczne, jak i środowiskowe, wykorzystuje się w coraz większym zakresie różnego rodzaju analizy fizyko-chemiczne archeologicznych pozostałości, tak konsumentów, jak i tego co było przez nich konsumowane.  

Zaskakująco szczegółowe informacje na temat dawnej diety uzyskać można m.in. na drodze analizy zawartości tzw. izotopów stabilnych niektórych pierwiastków, które bardzo często zachowują się w kościach ludzi i zwierząt, a także w szczątkach roślin. W praktyce, najważniejsze w chwili obecnej są analizy proporcji izotopów węgla 12C i 13C i azotu 14N i 15N. Program badawczy bazujący na takich analizach, którego celem jest wypracowanie modelowego ujęcia sposobów uzyskiwania pożywienia oraz profilu konsumpcji wśród społeczności ludzkich, zamieszkujących ziemie polskie w epoce neolitu (ok. 5400–2300 p.n.e.) oraz w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza (ok. 2300–400 p.n.e.), realizowany jest wspólnie przez Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN w Krakowie (dr hab. Aldona Mueller-Bieniek, prof. PAN), Instytut Nauk Biologicznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (prof. Krzysztof Szostek), Zakład Antropologii Instytutu Zoologii i Badań Biomedycznych UJ (mgr Barbara Mnich), Instytut Archeologii UJ (dr hab. Marek Nowak, prof. UJ) i Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Oddział Archeologii Gór i Wyżyn w Krakowie (dr hab. Maria Lityńska-Zając, prof. PAN), we współpracy z badaczami z Uniwersytetów w Oxfordzie (prof. Amy Bogaard, dr Amy Styring)  i Princeton (prof. Peter Bogucki).

Analizy stabilnych izotopów węgla i azotu w kościach ludzkich i zwierzęcych, jak również w szczątkach roślin uprawnych (głównie pszenicy, jęczmienia i prosa), datowanych na wspomniane epoki, wskazują, iż podstawą pożywienia były zboża. Udział mięsa był, jak się okazuje, minimalny. We wcześniej realizowanych badaniach był on przeszacowany. Wysokie udziały 15N były mylnie korelowane z dużym udziałem białka zwierzęcego w diecie. Tymczasem mogą one być efektem konsumowania roślin, które pochodzą z upraw na polach mniej lub bardziej intensywnie nawożonych, czy to naturalnym obornikiem, czy ogólniej odpadkami gospodarczymi. Skądinąd, wnioski te wspierają rezultaty przeprowadzonych także analiz odontologicznych, które ujawniają znaczne zużycie mniej odpornych na ścieranie zębów mlecznych. Pojawia się ono w sytuacji kiedy twarde, niezbyt dokładnie roztarte ziarna roślinne stanowią ważny element diety.

Brak różnic istotnych statystycznie składu izotopowego pomiędzy płciami i grupami wiekowymi wskazuje na względną egalitarność ówczesnych społeczności, przynajmniej w zakresie diety.   

Jak już zasygnalizowano, badania wykazały, że praktycznie wszystkie pola, na których uprawiano zboża potencjalnie otrzymywały pewne ilości nawozu naturalnego. Zaobserwowano w tym zakresie wyraźne regionalne różnice w okresie wczesnego neolitu. Nawożenie wydaje się mianowicie bardziej intensywne w Polsce południowej niż w Polsce północnej. Niezależnie od tej obserwacji, stwierdzenie dość powszechnego praktykowania nawożenia jest niesłychanie ważnym rezultatem poznawczym. Od wielu lat toczy się bowiem w literaturze specjalistycznej ożywiona dyskusja na temat datowania początków celowego nawożenia pól i jego intensywności. W świetle wspomnianych wyników, wydaje się, iż można te praktyki – nie tylko na ziemiach polskich, ale co najmniej w całej Europie środkowej ­ – odnieść do początków neolitu, czyli jeszcze do 2 połowy VI tysiąclecia p.n.e.  Równie istotnym rezultatem jest stwierdzenie, iż obszary upraw zbożowych, przynajmniej w południowej Polsce, w okresie środkowego neolitu (czyli w IV tysiącleciu p.n.e.) zdecydowanie rozszerzyły się na usytuowane w wyższej strefie topograficznej (na obrzeżeniach dolin i na wododziałach) obszary o gorszej dostępności wody i o mniej gęstych zbiorowiskach leśnych. Obserwacja ta pozostaje w zgodzie z niektórymi wcześniejszymi hipotezami archeologicznymi, postulującymi zasadnicze rozprzestrzenienie się rolnictwa właśnie w tym czasie.

Badania nad gospodarką żywnościową społeczności neolitu i epoki brązu (łącznie z wczesną epoką żelaza) na ziemiach polskich są kontynuowane. 

 

dr hab. Marek Nowak, prof. UJ
Instytut Archeologii
Wydział Historyczny UJ

 

Grafika: Kamienne żarno z osady w Trzcinicy z epoki brązu. Fot. Skansen Archeologiczny Karpacka Troja.

Polecamy również
Szczepionka przeciwko malarii – przełom?

Szczepionka przeciwko malarii – przełom?

Zrozumieć dzikie pszczoły – zespół pierwiastków napędzany energią

Zrozumieć dzikie pszczoły – zespół pierwiastków napędzany energią

Najdokładniejsze w historii obrazy młodego Wszechświata

Najdokładniejsze w historii obrazy młodego Wszechświata

Pszczoły na diecie? [wideo]

Pszczoły na diecie? [wideo]