Przejdź do głównej treści

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Nawigacja okruszkowa Nawigacja okruszkowa

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Rozpinanie kwantowej sieci

Rozpinanie kwantowej sieci

O początkach Internetu w czasach zimnej wojny, rozwoju projektu ARPANET, kryptografii i sieciach kwantowych pisze dla nas dr hab. Jakub Mielczarek, fizyk z Instytutu Fizyki UJ, autor bloga Science-Technology-Future.

Oryginalny artykuł znajduje się na blogu jakubmielczarek.com. Tytuł, lead i śródtytułu pochodzą od redakcji.

Pod koniec lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia w Stanach Zjednoczonych zaczął powstawać ARPANET - prekursor dzisiejszego Internetu. Zamysłem stojącym za stworzeniem pierwszej rozległej sieci komputerowej była decentralizacja zasobów obliczeniowych związanych z kontrolowaniem amerykańskiego arsenału nuklearnego. W czasie zimnej wojny, kiedy ryzyko konfliktu nuklearnego brano bardzo poważnie, konieczne stało się uchronienie przed sytuacją, w której jeden precyzyjny atak nieprzyjaciela mógł unicestwić działanie całego systemu i w konsekwencji uniemożliwić kontratak. Rozwiązanie tego problemu przyjęło formę rozpiętej na terenie USA sieci teleinformatycznej.

Schemat sieci ARPANET z 1977 roku. Warto zwrócić uwagę, na istniejące już wtedy łącza satelitarne z węzłem na Hawajach oraz z centrum detekcji trzęsień Ziemi oraz wybuchów jądrowych NORSAR, zlokalizowanym w Norwegii.

Pomimo tego, że motywacja projektu związana była ściśle z obronnością, zdecydowano się na włączenie do sieci również segmentu cywilnego, łączącego wiodące amerykańskie uczelnie oraz instytucje naukowe. Dzięki temu, w prace nad rozwojem sieci mogła zaangażować się społeczność akademicka, która wykorzystywała ARPANET m.in. do prowadzenia zdalnej korespondencji oraz do współdzielenia zasobów obliczeniowych. Ta otwarta strona projektu dała również impuls do snucia wizji dotyczących możliwych przyszłych zastosowań sieci komputerowych, wykraczających daleko poza domenę militarną, rządową i naukową.

Narodziny kryptografii asymetrycznej

Jedną z osób zafascynowanych koncepcją publicznego wykorzystania sieci komputerowych był absolwent MIT, niezależny specjalista od bezpieczeństwa komputerowego Whitfield Diffie. Diffie doskonale zdawał sobie sprawę z tego, że urzeczywistnienie idei publicznej sieci wymagać będzie wcześniejszego rozwiązania dobrze znanego problemu wymiany klucza. A to dlatego, że tylko dzięki efektywnej metodzie wymiany sekretnego klucza, możliwe będzie wdrożenie rozwiązań kryptograficznych, gwarantujących bezpieczeństwo komunikacji w sieci. Problem ten, którego znaczenie miało swoje szerokie konsekwencje dla przebiegu II wojny światowej, uważano jednak za niemożliwy do rozwiązania. Nie zniechęciło to jednak upartego Diffi'ego do własnych badań i poszukiwań. I tak, w 1976 roku, razem z Martinem Hellman'em oraz Ralphem Markle, zaproponowali genialne rozwiązanie w postaci kryptografii asymetrycznej (znanej również jako kryptografia z kluczem publicznym), opartej nie na jednym, lecz na dwóch kluczach - sekretnym oraz publicznym.

Rok później powstał najpopularniejszy algorytm kryptografii asymetrycznej - słynny RSA. Tak oficjalnie narodziła się kryptografia z kluczem publicznym, bez której trudno byłoby sobie wyobrazić późniejszy rozwój Internetu. Należy w tym miejscu jednak dodać, że kryptografia asymetryczna miała również swoją alternatywną historię narodzin, związaną z brytyjską Centralą Łączności Rządowej (ang. GCHQ - Government Communications Headquarters). Instytucja ta, skupiająca elitę brytyjskiej kryptologii, została utworzona po II wojnie światowej na bazie ośrodka w Bletchley Park (w którym złamano Enigmę). To właśnie w GCHQ, w 1969 roku, znany z nieszablonowego myślenia, inżynier i kryptolog James Ellis wpadł na podobny jak Diffie, Hellman i Markle pomysł. Jego ideę rozwinął zaś Clifford Cocks, matematyk, który w 1973 roku, tuż po wstąpieniu w szeregi GCHQ, zaproponował algorytm "odkryty" kilka lat później przez Ronalda Rivesta, Adi Shamira i Leonarda Adelmana (RSA). O Ellisie i Cocksie świat usłyszał jednak dopiero w drugiej połowie lat 90-tych, po częściowym odtajnieniu ich pracy w GCHQ. W tym czasie, algorytm RSA był już wdrożony na globalną skalę a jego oficjalni twórcy odnieśli dzięki swojemu odkryciu ogromy sukces komercyjny.

Zagrożenie kwantowe

Kiedy kryptografia asymetryczna święciła swoje triumfy, w jej piedestale pojawiła się jednak rysa. W 1994 roku, pracujący dla Bell Labs, amerykański matematyk Peter Shor pokazał, że bezpieczeństwo algorytmów kryptografii asymetrycznej, takich jak RSA, można podważyć z wykorzystaniem komputerów kwantowych. To zaś zrodziło obawy dotyczące możliwych przyszłych ataków kwantowych na kryptografię klucza publicznego. Pewne rozwiązanie tego problemu czekało już jednak na półce, a do odparcia kwantowego zagrożenia, wykorzystywało ten sam, kwantowy, oręż.

Chodzi mianowicie o kwantową dystrybucję klucza (ang. Quantum Key Distribution - QKD), metodę zaproponowaną w 1984 roku przez Charles'a Bennett'a i Gilles'a Brassard'a. Warto dodać, że pomysł ten był rozwinięciem idei kwantowego pieniądza, która pojawiła się jeszcze na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych za sprawą Stephena Weinera.

Kwantowa dystrybucja klucza umożliwia wymianę sekretnego klucza, wykorzystując stany polaryzacji pojedynczych kwantów światła - fotonów. Te zaś, co wynika z zasad rządzących mikroświatem, nie są skłonne do dzielenia się informacją, którą w sobie niosą. W szczególności, nie jest możliwe wykonanie idealnej kopii (klonu) takiego fotonu, jeśli jego stan nie jej nam wcześniej znany.  Algorytmy QKD, takie jak zaproponowany przez Bennett'a i Brassard'a BB84, zaprzęgają tą własność do tego by ukryć przed światem wymieniane bity sekretnego klucza. Obrazowo rzecz ujmując, pomiędzy stronami wymieniającymi sekretny klucz powstaje „kwantowy tunel”, a każda próba jego nieuprawnionej eksploracji kończy się jego zasypaniem. Co więcej, bezpieczeństwo takiego rozwiązania możemy ściśle udowodnić na gruncie mechaniki kwantowej i teorii informacji.

Rozwój technologii QKD

Pomimo niezwykłej atrakcyjności QKD, jako wręcz idealnego sposobu wymiany sekretnego klucza, trudności natury technicznej przez wiele lat skutecznie utrudniały szerokie wdrożenie tego rozwiązania. Sytuacja ta uległa w ostatnim dziesięcioleciu znaczącej poprawie, a obecnie możemy mówić wręcz o rozkwicie technologii QKD.  Pozostającym problemem jest wciąż dystans, na który kwantowa dystrybucja klucza może zostać pomyślnie przeprowadzona, co jest skutkiem tłumienia fotonów w ośrodku optycznym. W konsekwencji, za pomocą światłowodu, QKD możemy skutecznie realizować na odległościach nie większych niż około 100 km. Dopuszczalnym, lecz zarazem bardzo kosztownym, sposobem ominięcia tej trudności jest wykorzystanie przestrzeni kosmicznej. Dzięki dużo słabszemu tłumieniu fotonów w powietrzu i w próżni, kwantowa dystrybucja klucza może być realizowana na znacznie dłuższych odległościach, co zostało potwierdzone dzięki eksperymentom z wykorzystaniem chińskiego satelity Micius. Alternatywnego rozwiązania dostarczają tak zwane powielacze kwantowe, wymagają one jednak dalszych prac badawczo-rozwojowych. 

Bez ich pomocy, już teraz, zaczynają powstawać pierwsze naziemne sieci realizujące QKD.  Nie stanowią one jednak zupełnie odrębnych systemów. Tworzone są równolegle do konwencjonalnych sieci teleinformatycznych, dostarczając im sekretnych kluczy, niezbędnych do prowadzenia bezpiecznej wymiany informacji. A to zapewniane jest już przez bardzo silne szyfry symetryczne, które pozostaną nietknięte, nawet w epoce komputerów kwantowych.

Sieci kwantowe początkiem kwantowego Internetu?

Możemy zatem powiedzieć, że na naszych oczach rodzi się, zupełnie nowy typ (kwantowej) sieci. Sytuacja ta nasuwa skojarzenia z ARPANETem. Podobnie jak ARPANET, sieci kwantowe powstają w odpowiedzi na zagrożenia swoich czasów. W latach 70. XX wieku, za największe niebezpieczeństwo uważano atak jądrowy. We współczesnym, coraz bardziej cyfrowym świecie globalne zagrożenia nie tkwią już jednak tylko w silosach, lecz także w serwerach. To w cyberprzestrzeni rozgrywa się wiele ze współczesnych konfliktów i to groźba rozległych ataków w cyberprzestrzeni staje się źródłem poważnych obaw. Dlatego też tak ważne jest bezpieczeństwo wymiany informacji w sieciach teleinformatycznych, której to fundamentem jest kryptografia. Kryptografia kwantowa, wcielona poprzez QKD, jest sposobem na wyniesienie cyberbezpieczeństwa na zupełnie nowy poziom.

Podobnie jak w przypadku ARPANETu, tak i wdrożenie jego współczesnego odpowiednika - nazwijmy go QUANTUMNET-em - dotyczyć będzie jednak wyjściowo jedynie zasobów o znaczeniu krytycznym. Przez co należy rozumieć zarówno najbardziej wrażliwe dane, jak i połączoną z siecią teleinformatyczną infrastrukturę o szczególnym znaczeniu (np. elektrownie i banki). Jednakże, już teraz, podobnie jak niegdyś Whitfield Diffie, możemy rozmyślać o korzyściach jakie mogłoby płynąć z upublicznienia sieci, w tym przypadku - sieci kwantowej. Czy zatem współczesne pierwsze sieci realizujące kwantową dystrybucję klucza staną się zalążkiem przyszłego Internetu kwantowego?

Chińska „kwantowa autostrada”

Teraz natomiast przyjrzyjmy się wybranym, obecnie rozpinanym, sieciom kwantowym. Do najważniejszych z nich należy bez wątpienia chińska sieć, o długości około 2000 km, łącząca miasta Pekin, Jinan, Hefei i Szanghaj. Sieć ta jest pierwszym etapem powstającej chińskiej kwantowej sieci szkieletowej. W jej skład wchodzą również lokalne kwantowe sieci miejskie.

Schemat chińskiej kwantowej sieci łączącej Pekin i Szanghaj.

Jak widać na rysunku, sieć ta złożona jest z szeregu segmentów.  Wynika to ze wspomnianego ograniczenia na dystans, na jaki można prowadzić QKD za pośrednictwem światłowodu. Każda z pomarańczowych kropek na schemacie to tak zwany zaufany węzeł, który podaje sekretny klucz przez kolejny segment sieci. Węzły te są klasyczne, a informacja przez nie przekazywana, pozostaje do dyspozycji operatora sieci. To w naturalny sposób rodzi obawy co do bezpieczeństwa takiego systemu i możliwości nieautoryzowanego dostępu do przekazywanej informacji. Temat ten jest dużo bardziej złożony i wykracza poza ramy tego tekstu. Dodam jedynie, że wprowadzenie wspomnianych powyżej powielaczy kwantowych powinno umożliwić zastąpienie zaufanych węzłów węzłami kwantowymi, zapewniającymi wyższe bezpieczeństwo przekazywanej informacji.

Ambicje Chin, wyrastających na światowego lidera technologii kwantowych, pozostają niezaspokojone i już teraz prowadzone są działania w kierunku rozszerzenia „kwantowej autostrady” pokrywając wszystkie chińskie prowincje i regiony autonomiczne.  Wraz z siecią naziemną ma powstać także komplementarny segment satelitarny, który jest już z powodzeniem testowany. Umożliwi on realizację QKD na dużych dystansach, częściowo rozwiązując problem zaufanych węzłów.

Czy kwantowa sieć oplecie Europę?

Zarówno Stany Zjednoczone, jak i Unia Europejska (czy też inne rozwinięte technologicznie państwa) nie pozostają bierne i również prowadzą prace nad budową własnych kwantowych sieci.  Na naszym europejskim podwórku, na szczególną uwagę zasługuje eksperymentalna kwantowa sieć miejska zbudowana w Madrycie. Sieć ta powstała we współpracy naukowców z Politechniki Madryckiej oraz firm Telefonica i Huawei. Dostawcą systemów do kwantowej dystrybucji klucza jest tutaj niemiecki oddział firmy Huawei, natomiast Telefonica do celu projektu udostępnia swoje zasoby sieciowe. Madrycka sieć, której schemat przedstawiono poniżej, zawiera obecnie 13 połączeń i należy do najbardziej rozbudowanych tego typu sieci na świecie.

Schemat kwantowej sieci powstałej w Madrycie.

Kolejną ważną europejską inicjatywą związaną z QKD jest projekt OpenQKD. W jego ramach testowane są lokalne komponenty sieci kwantowych oraz ich możliwe obszary zastosowań praktycznych. Sieć madrycka jest jedną z kilku eksperymentalnych sieci wchodzących w skład OpenQKD. Warto dodać, że w projekcie tym uczestniczy również Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe. Technologia QKD, w kontekście budowy sieci kwantowych, rozwijana jest również w projekcie CiViQ, finansowanym w ramach europejskiej inicjatywy Quantum Flagship.

Jednakże, największe nadzieje na utworzenie rozległej paneuropejskiej kwantowej sieci wiążą się z inicjatywą EuroQCI, koordynowaną przez Komisję Europejską. Zakłada ona, że do końca bieżącej dekady ma powstać w Europie rozbudowana kwantowa sieć, przeznaczona wyjściowo do użytku administracji europejskiej oraz biznesu. W lipcu 2019 roku do inicjatywy Euro QCI włączyła się również Polska. Podobnie jak w przypadku sieci chińskiej, planowany jest również komponent satelitarny, co wiąże się z zaangażowaniem w ten projekt Europejskiej Agencji Kosmicznej.

EuroQCI ma zapewnić Europie wejście na nowy poziom bezpieczeństwa cybernetycznego. Początkowo jednak, również opierać się będzie na zaufanych węzłach klasycznych, co pozostawia pewien niedosyt. Mianowicie, o ile zastosowanie QKD eliminuje możliwość przechwytu informacji na łączach optycznych, obawa związana z przejęciem informacji na węzłach pozostaje realna. Nad możliwym rozwiązaniem tego problemu pracujemy obecnie w zespole Quantum Cosmos Lab, działającym w Instytucie Fizyki Teoretycznej UJ.

Kwantowy „Darknet”

Kryptografia asymetryczna, umożliwiająca realizację tzw. szyfrowania end-to-end, daje możliwość uzgodnienia sekretnego klucza nawet przez powszechnie dostępny kanał publiczny (stosując tzw. protokół Diffiego-Hellmana). Podejście to jest jednak opiera swoje bezpieczeństwo na złożoności obliczeniowej pewnych problemów matematycznych (podobnie jak RSA). To z jednej strony rodzi obawę pod kątem kryptoanalizy kwantowej, a z drugiej nie daje nam gwarancji bezpieczeństwa nawet w przypadku ataków klasycznych. O ile nie dysponujemy skutecznymi algorytmami ataków na takie szyfry, nie posiadamy również dowodu na to, że takowe nie istnieją i nie zostaną w bliższej lub dalszej przyszłości odkryte i co gorsza zastosowane.

Implementując sieci kwantowe zmierzamy do odejścia od kryptografii asymetrycznej. Jednakże, w kontekście problemu klasycznych węzłów, konieczne może okazać się „wzmocnienie” takich sieci, uniemożliwiając operatorowi sieci dostęp do wymienianych informacji. Stosowanie współczesnych algorytmów asymetrycznych jest w tym kontekście nieuzasadnione. Nadzieję na wdrożenie takiego rozwiązania dają jednak rozwijane obecnie algorytmy kryptografii postkwantowej, takie jak np. algorytmy oparte na kratach. 

Prawdziwie bezwarunkowo bezpiecznego rozwiązania może dostarczyć jednak jedynie zastąpienie węzłów klasycznych, węzłami kwantowymi, urzeczywistniając w pełni koncepcję sieci kwantowych. Teoretycznie, sieci takie mogą zagwarantować absolutną prywatność jej użytkownikom. Trudno być jednak przekonanym co do tego, że globalna kwantowa sieć w takiej formie, kiedykolwiek powstanie. Wynika to nie z wyzwań technicznych, lecz z dobrze znanej kwestii znalezienia kompromisu pomiędzy prywatnością a bezpieczeństwem. Mianowicie, istotne znaczenie ma nie tylko uniknięcie nieuprawnionego przechwycenia naszej komunikacji w sieci, ale również zachowanie odpowiednich standardów aktywności w samej sieci. Całkowicie niepodatna na kontrolę kwantowa sieć mogłaby stać nie tyle przestrzenią uszanowania naszej prywatności i swobody działań, co miejscem ekspresji bezkarności i działalności przestępczej. Dlatego też, nawet jeśli Internet kwantowy stanie się faktem, niezbędne będzie wcześniejsze rozwiązanie problemu tego jak sprawić, by nie przeistoczył się on w „Kwantowy Darknet”.

dr hab. Jakub Mielczarek

Instytut Fizyki Teoretycznej UJ

Wydział Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej UJ

 

Bibilografia

  1. Simon Signh, The Code Book: The Science of Secrecy from Ancient Egypt to Quantum Cryptography, Anchor Boks, New York (2000).
  2. Qiang Zhang, Feihu Xu, Yu-Ao Chen, Cheng-Zhi Peng, and Jian-Wei Pan, Large scale quantum key distribution: challenges and solutions [Invited], Opt. Express 26, 24260-24273 (2018).
  3. Martino Travagnin, Adam Lewis,  Quantum Key Distribution in-field implementations, EUR 29865 EN, Publications Office of the European Union, Luxembourg (2019).
  4. H. Kimble, The quantum internet. Nature 453, 1023–1030 (2008).
  5. Chen, YA., Zhang, Q., Chen, TY. et al. An integrated space-to-ground quantum communication network over 4,600 kilometres. Nature 589, 214–219 (2021).
Polecamy również
Dlaczego tak trudno jest realizować proste cele związane ze zdrowym stylem życia?

Dlaczego tak trudno jest realizować proste cele związane ze zdrowym stylem życia?

Czy przeszłość jest kluczem do przyszłości?

Czy przeszłość jest kluczem do przyszłości?

W niepewnych czasach ptasie samice częściej zdradzają partnerów

W niepewnych czasach ptasie samice częściej zdradzają partnerów

9. edycja konkursu Mądra Książka Roku – przedstawiamy listę tegorocznych nominacji

9. edycja konkursu Mądra Książka Roku – przedstawiamy listę tegorocznych nominacji